Jona – historisch bezien

De klassieke Joods-christelijke traditie beschouwt het boek Jona als historisch, en neemt aan dat het door de profeet Jona in de achtste eeuw zelf op schrift is gesteld. Niet iedereen is van dit laatste feit overtuigd,er zijn Bijbelverklaarders die denken dat er een andere auteur was, terwijl deze verklaarders wel vasthouden aan de historische betrouwbaarheid van het verhaal. 

Naast deze twee overtuigingen zijn er nog heel andere opvattingen over het boek Jona ontwikkeld. Sommige historici zien het boek als een allegorie, waarbij Jona voor het volk Israël gezien moet worden, en de grote vis die hem opslokte de ballingschap voor moet stellen. Dit lijkt onwaarschijnlijk, want de vis fungeert niet als een oordeelsintrument, maar juist als een redmiddel tegen de verdrinkingsdood. 

Anderen beschouwen het verhaal als een soort legende, met een historiche kern. 

Meer conservatieve exegeten hebben het liever over een parabel of een gelijkenis. En last but not least: weer anderen lezen het het boek Jona als een profetische novelle met een historische inslag. 

Argumenten tegen de historische betrouwbaarheid van het boek: het verhaal bevat teveel wonderen, en verschillende elementen zijn nogal onwaarschijnlijk zoals de omvang van de stad Ninevé, de massale bekering op de prediking van Jona, en vooral natuurlijk het verhaal dat Jona in de Middellandse Zee door een grote vis zou zijn ingeslikt. Hij kan onmogelijk drie dagen en drie nachten in de buik van een dergelijk monster zijn gebleven zonder verteerd te worden, en ten slotte aan land zijn gespuugd. 

Toch gaan deze overtuigingen niet zomaar op. Sommige zaken zijn geloofwaardiger dan je op het eerste gezicht zou denken. Er zijn gevallen bekend waarin vissers een potvis hebben gevangen en daarin mensen levend hebben aangetroffen, enkele uren nadat ze waren ingeslokt. 

De Bijbel bevat wel meer allegorieën, fabels en gelijkenissen, maar nooit zijn ze van zo`n grote lengte als het boek Jona. Bovendien geeft de Bijbel bijna altijd duidelijk aan dat het om een gelijkenis gaat. Vaak gebeurt dat aan het begin van het verhaal. Er wordt meestal vermeld bij welke gelegenheid het verhaal is verteld, door wie, aan wie, in welke situatie en met welk doel. Op die manier krijgt de lezer min of meer de sleutel aangereikt om de bedoeling van het verhaal te begrijpen. 

Van dit soort voorbeelden vinden we niets terug in het boek Jona. Het boek presenteert zich als een geschiedenis, en dat blijft ook zo tot aan het eind van het boek. Velen die het historisch karakter van het boek handhaven nemen aan dat boek kort nadat de feiten zijn gebeurd op schrift is gesteld. Dat zou dan in de loop van de achtste eeuw zijn geweest. 

Daarnaast zijn er exegeten die in het boek gegevens  menen aan te treffen die ontleend zijn aan het boek Koningen en Jeremia. Zij denken dat het boek later is samengesteld, en wel aan de hand van dezelfde bronnen als die de auteurs van Koningen en Jeremia hebben gebruikt. Denk hierbij aan de verhalen over Elia en Elisa, die als zelfstandige boekrollen kunnen hebben bestaan voordat ze in de boekrol Koningen zijn opgenomen. 

De vermelding van Jona in 2 Koningen wijst erop dat zulke bronnen over deze profeet bestonden in de tijd van de samenstelling van het boek Koningen. Zo tijdens de ballingsschapsperiode dus. Het kan goed zijn dat de auteur met het oog op de boodschap die hij wilde overbrengen voor de samenstelling van zijn boek voorbeelden heeft ontleend aan oudere verhalen. 

Hoofdstuk 1 aan de Exodus bijvoorbeeld, bij verschillende hoofdstukken aan de profeet Elia, in hoofdstuk 4 aan de geschiedenis van KaÏn, of in hoofdstuk 3 aan die van Jeremia 36. 

Zo zou hij een parallel hebben kunnen willen trekken tussen de redding van de zeelieden in de storm en van de Israëlieten bij de uittocht. Hij kan Jona en Elia tegenover elkaar hebben willen stellen. Mogeljk heeft hij Elia met KaÏn vergeleken een een tegenstelling hebben gezien in de reactie van de mensen uit Ninevë op de prediking van Jona en die van de koning van Juda op de profetie:en van Jeremia. Ook de Kroniekenschrijver heeft trouwens structureel gebruik gemaakt van oudere geschriften toen hij zijn kronieken op schrift stelde.