Op de grafzerken is vaak helemaal geen naam gebeiteld. Je ziet symbolen die het beroep van de overledene uitbeelden. Op de scheefgezakte ruwe stenen liggen kleine kiezels en tussen de stenen vind je kleine dichtgevouwen briefjes. Het is een oude joodse gewoonte om via briefjes en steentjes contact te maken met de geesten van de voorvaderen. Op de briefjes staan meestal wensen om in vervulling te laten gaan. Over de steentjes zijn de meningen verdeeld. De steentjes zouden de plaats van bloemen innemen of ze zouden de briefjes vast moeten houden. Misschien zijn ze wel voor beide doeleinden gebruikt. Ook nu zie je Joodse mensen rondlopen die een briefje of een steentje op een grafzerk leggen. We zagen ook af en toe mensen met een keppeltje op verzonken in gebed. Zouden ze bidden voor een ver familielid, of voor de situatie van de Joden in het algemeen? Zouden ze een Joods rouwgebed opzeggen? Dit hele tragische kerkhof met zijn vele duizenden doden maakte diepe indruk op mij. Ik voelde respect en bewondering voor mensen die eeuwenlang opgejaagd werden, en die toch zo creatief en inhoudsvol met hun mogelijkheden omgingen. Als het moment van overlijden dichtbij is, wordt de dierbare geen moment alleen gelaten. Wanneer de laatste adem wordt uitgeblazen, spreken de aanwezigen de volgende joodse geloofsbelijdenis uit: “Hoor Israël de Heer is onze God de Heer is één”. Ze proberen hierbij het woord ‘één’ gelijk te laten vallen met het moment van sterven, omdat de ‘eenwording van Gods Naam’ in deze wereld de uiteindelijke bestemming is. Na het overlijden zal vervolgens psalm 91 uitgesproken worden.
Ja, ik wilde meer over het Joodse getto weten, want ik moest veel weten voordat ik iets kon schrijven over Joodse tradities. Of ik alles zou gebruiken wist ik ook niet, maar interessant was het sowieso.
Psalm 91 ~ In Hebrew with English subtitles